Tojikistondagi suv ombori haqida malumotlar
Favqulodda vaziyatlar vazirligi odamlar ortiqcha vahimaga tushmasligi uchun tezlik bilan munosabat bildirdi. Unda vahimaga o‘rin yo‘qligi, Qayroqqum suv ombori nazoratda ekani, unda hech qanday avariya sodir bo‘lmagani hamda to‘g‘on dambasi buzilmagani ma’lum qilindi.
Bundan tashqari, Sirdaryo viloyati hokimi G‘ofurjon Mirzayev va yana bir qator tumanlar hokimlari kechasi bilan yurib, odamlardan uylariga qaytishni so‘ragan.
Foto: Sirdaryo viloyati hokimligi axborot xizmati
Xo‘sh, Qayroqqum qachon qurilgan? Unda qancha suv saqlanadi? Suv ombori mintaqa uchun xavf tug‘dirishi mumkinmi? Quyida shu haqdagi ma’lumotlar keltirilgan.
O‘tgan asrning 50-yillaridan boshlab SSSR rahbariyati qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish qulay bo‘lgan O‘zbekiston hududidagi zaxira yerlarni o‘zlashtirish uchun harakat qila boshlaydi. Mintaqada yoz ancha issiq kelishi, dalalarni sug‘ormasdan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishning imkoniyati past bo‘lishi inobatga olinib, bu yerda avvalo suv omborlar qurish reja qilinadi. Shundan so‘ng, bir tarafdan cho‘llar o‘zlashtiriladi, ikkinchi tarafdan yirik daryolar to‘silib, suv omborlari qurish boshlanadi. Qayroqqum ana shu suv omborlar orasida eng birinchi qurilgan gidrotexnika inshooti hisoblanadi. O‘sha paytda Qayroqqum suv ombori bilan birga Qayroqqum GES ham qurilgan.
Qayroqqum suv ombori haqida
Qayroqqum suv ombori Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismida asosan Tojikiston va qisman O‘zbekiston hududida joylashgan. Qayroqqum suvga to‘lgan paytda uning O‘zbekiston hududida joylashgan qismida ham suv yig‘iladi. Ammo so‘nggi yillarda iqlim o‘zgarishi tufayli yog‘ingarchilik kam bo‘lyapti. Tabiiyki, Qayroqqumga tushayotgan suv hajmi ham kamaydi. Yoki bu suv omboriga ko‘p suv yig‘ilsa ham, Tojikiston yetarlicha elektr energiya olish uchun Sirdaryoga ko‘proq suv qo‘yib yuboryapti. Oqibatda uning suvi biroz kamayib, O‘zbekiston hududida joylashgan qismida suv yig‘ilmayapti. Buni ayni damda xaritada ham ko‘rish mumkin.
Sirdaryo oqimining oldi gidrouzel to‘g‘oni bilan to‘sib hosil qilingan ushbu suv omborni to‘ldirish 1950-yillarda boshlangan. Uning yuza maydoni 513 kvadrat kilometrni, foydalansa bo‘ladigan suv hajmi 2,6 mlrd kub metrni tashkil etadi. Suv omborining uzunligi g‘arbdan sharqqa qarab 60 kilometrni, eni esa shimoldan janubga qarab eng keng joyda 20 kilometrni tashkil etadi.
Qayroqqum tog‘ daralarida emas, suv omborlari uchun noodatiy tarzda tekislikda barpo etilgan va shu sabab unchalik chuqur emas: o‘rtacha 8,2 metr. Eng chuqur joyi esa 30 metr.
Qayroqqum Sirdaryo daryosidan oqib keladigan suv oqimini asosan mavsumiy, qisman ko‘p yillik tartibga soladi. Uning doimiy sug‘orish maydoni 475 ming gektardan ortiq. Qayroqqum suv ombori tarkibiga quvvati 426 MVt bo‘lgan GES, to‘g‘on gidrouzeli, umumiy uzunligi 27 kilometr bo‘lgan chap qirg‘oq marza dambalari, suvosti zonasini gorizontal va vertikal drenajlovchi nasos qurilmalari kompleksi kiradi. Suv omboridan suv o‘tkazish imkoniyati 20 kub metr/s bo‘lgan Xo‘jabaqirg‘on (chap qirg‘oq) va Samg‘or (o‘ng qirg‘oq) sug‘orish nasos stansiyalari suv oladi.
Qayroqqum GES
Foto: News.tj
Qayroqqum GES ham shu nomdagi suv ombor bilan deyarli bir vaqtda, 1951 yilda qurila boshlangan. Suv ombori bitib, unda suv to‘plana boshlagach, 1958 yilda ishga tushirilgan. Mazkur GES plotinasining uzunligi 1 200 metr, balandligi 28 metr. Plotinaning asosi tuproq aralash qum-shag‘aldan iborat. GES quvvati 426 MVt.
Suv omborlarini qurishdan maqsad nima bo‘lgan?
SSSR davrida Markaziy Osiyoda aksariyat suv omborlarini qurishda birlamchi vazifa elektr energiyasi olish emas, qishloq xo‘jaligida foydalanish maqsadida sug‘orish uchun suv to‘plash bo‘lgan. Ularda qishda oqadigan suv to‘plangan va yozda qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish uchun ishlatilgan.
1991 yil SSSR tarqab ketgach, mustaqil bo‘lgan Markaziy Osiyo respublikalarining aksariyati elektr energiyasi taqchilligiga duch kela boshladi. Shundan so‘ng, sobiq ittifoq davrida qurilgan aksariyat suv omborlarining vazifalari o‘zgara boshladi. Endi ulardan foydalanishda birlamchi vazifa qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish emas, elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun suv to‘plash bo‘ldi.
SSSR davrida yog‘ingarchilik davri bo‘lgan kuz-qish va bahor oylarida suv omborlarda oshiqcha suv yig‘ilgan hamda yozda qishloq xo‘jaligi uchun oqizilgan. Mustaqillikdan keyin esa daryolar to‘lib oqadigan paytda suv omborlarini to‘ldirib, so‘ng elektr energiyasi olish uchun suv qishda oqizib yuborilgan. O‘z davrida bu ish qo‘shni respublikalar o‘rtasida turli kelishmovchiliklar ham keltirib chiqargan.
Qayroqqum suv omborida damba buzilish xavfi bormi?
Foto: Sputnik / Boris Ushmaykin
Dunyodagi birorta suv ombori va uning to‘g‘onlari xavfdan xoli emas. Yangi qurilayotganlari ham, ancha avval qurilganlari ham (buni yangi qurilgan Sardoba suv ombori misolida ko‘rdik). Ayniqsa, o‘tgan asrning 50-60 yillarida ko‘proq qo‘l mehnatidan foydalanib qurilgan suv omborlari.
Qayroqqum ham mintaqadagi boshqa ko‘plab suv omborlari singari doimiy tarzda mutaxassislar nazoratida turibdi. Hozircha unda falokat kelib chiqadi degan xavf umuman yo‘q. Ammo ushbu suv omborning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan bir qancha omillar uni nazorat qilayotgan mutaxassislarni doimo sergak turishga undaydi. Gap shundaki, Qayroqqumga suvi quyiladigan Sirdaryoning yuqori irmoqlarida bir necha yirik suv omborlari bor va ayrim hollarda ulardan ko‘p miqdorda suv oqizilganda o‘z-o‘zidan Qayroqqumda ham xavfli vaziyatni yuzaga keltiradi.
Masalan, 2009 yil kuzda Qayroqqum suv omborida xavfli vaziyat yuzaga keladi. O‘shanda Qirg‘iziston o‘z hududida joylashgan To‘qtag‘ul suv omboridan belgilangan miqdordan ko‘p suv chiqarishi oqibatida Qayroqqumda ham suv miqdori ko‘payib ketadi. Shundan so‘ng, Tojikiston ham bu suv omboridan qo‘yib yuboriladigan suv miqdorini keskin ko‘paytiradi. Oqibatda Sirdaryoning O‘zbekiston va Qozog‘istondan o‘tuvchi quyi oqimi o‘zanidan chiqib ketib, bir qancha aholi punktlarini suv bosish xavfi yuzaga keladi.
Umuman olganda, hech qanday falokat yuz bermagan holatda ham Qayroqqum suv ombori kuz, qish va bahorda Qozog‘istonning janubiy hududlari uchun anchadan beri xavf solib kelyapti. O‘tgan asrning 50-60 yillaridan boshlab Sirdaryoning yuqori oqimlarida ko‘plab suv omborlar qurilishi natijasida daryoda suv kamayib ketadi. Oqibatda Sirdaryo o‘zani torayib ketadi. Sobiq ittifoq tarqab ketgach, suv omborlaridan elektr energiya olish birlamchi maqsadga chiqqanidan so‘ng, ularning suvi kuz, qish va bahor fasllarida ko‘proq oqizildi. Shuning uchun Qozog‘istonning janubiy hududlari, Sirdaryo o‘zanida joylashgan aholi punktlari doimiy suv bosish xavfi ostida qola boshladi. Ayrim yillarda Sirdaryo o‘zanidan toshib chiqqan suv Qozog‘istonning Qizilo‘rda shahriga ham xavf solyapti.
Shu o‘rinda bir xulosa. Aslida Qayroqqum ombori toshgani haqida mish-mishni biror kishi bilib-bilmay tarqatgan va bu jiddiy gap ham bo‘lmagandir. Lekin odamlar bejiz ko‘chaga «quruqlik qidirib» chiqqani yo‘q. Sirdaryoliklar bir marta suv balosidan kuyib bo‘lishdi. Endi ular oddiy ariq o‘pirilishidan ham hayiqishadi.
Источник
Tojikistondagi suv ombori haqida malumotlar
Фавқулодда вазиятлар вазирлиги одамлар ортиқча ваҳимага тушмаслиги учун тезлик билан муносабат билдирди. Унда ваҳимага ўрин йўқлиги, Қайроққум сув омбори назоратда экани, унда ҳеч қандай авария содир бўлмагани ҳамда тўғон дамбаси бузилмагани маълум қилинди.
Бундан ташқари, Сирдарё вилояти ҳокими Ғофуржон Мирзаев ва яна бир қатор туманлар ҳокимлари кечаси билан юриб, одамлардан уйларига қайтишни сўраган.
Фото: Сирдарё вилояти ҳокимлиги ахборот хизмати
Хўш, Қайроққум қачон қурилган? Унда қанча сув сақланади? Сув омбори минтақа учун хавф туғдириши мумкинми? Қуйида шу ҳақдаги маълумотлар келтирилган.
Ўтган асрнинг 50-йилларидан бошлаб СССР раҳбарияти қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш қулай бўлган Ўзбекистон ҳудудидаги захира ерларни ўзлаштириш учун ҳаракат қила бошлайди. Минтақада ёз анча иссиқ келиши, далаларни суғормасдан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришнинг имконияти паст бўлиши инобатга олиниб, бу ерда аввало сув омборлар қуриш режа қилинади. Шундан сўнг, бир тарафдан чўллар ўзлаштирилади, иккинчи тарафдан йирик дарёлар тўсилиб, сув омборлари қуриш бошланади. Қайроққум ана шу сув омборлар орасида энг биринчи қурилган гидротехника иншооти ҳисобланади. Ўша пайтда Қайроққум сув омбори билан бирга Қайроққум ГЭС ҳам қурилган.
Қайроққум сув омбори ҳақида
Қайроққум сув омбори Фарғона водийсининг ғарбий қисмида асосан Тожикистон ва қисман Ўзбекистон ҳудудида жойлашган. Қайроққум сувга тўлган пайтда унинг Ўзбекистон ҳудудида жойлашган қисмида ҳам сув йиғилади. Аммо сўнгги йилларда иқлим ўзгариши туфайли ёғингарчилик кам бўляпти. Табиийки, Қайроққумга тушаётган сув ҳажми ҳам камайди. Ёки бу сув омборига кўп сув йиғилса ҳам, Тожикистон етарлича электр энергия олиш учун Сирдарёга кўпроқ сув қўйиб юборяпти. Оқибатда унинг суви бироз камайиб, Ўзбекистон ҳудудида жойлашган қисмида сув йиғилмаяпти. Буни айни дамда харитада ҳам кўриш мумкин.
Сирдарё оқимининг олди гидроузел тўғони билан тўсиб ҳосил қилинган ушбу сув омборни тўлдириш 1950-йилларда бошланган. Унинг юза майдони 513 квадрат километрни, фойдаланса бўладиган сув ҳажми 2,6 млрд куб метрни ташкил этади. Сув омборининг узунлиги ғарбдан шарққа қараб 60 километрни, эни эса шимолдан жанубга қараб энг кенг жойда 20 километрни ташкил этади.
Қайроққум тоғ дараларида эмас, сув омборлари учун ноодатий тарзда текисликда барпо этилган ва шу сабаб унчалик чуқур эмас: ўртача 8,2 метр. Энг чуқур жойи эса 30 метр.
Қайроққум Сирдарё дарёсидан оқиб келадиган сув оқимини асосан мавсумий, қисман кўп йиллик тартибга солади. Унинг доимий суғориш майдони 475 минг гектардан ортиқ. Қайроққум сув омбори таркибига қуввати 426 МВт бўлган ГЭС, тўғон гидроузели, умумий узунлиги 27 километр бўлган чап қирғоқ марза дамбалари, сувости зонасини горизонтал ва вертикал дренажловчи насос қурилмалари комплекси киради. Сув омборидан сув ўтказиш имконияти 20 куб метр/с бўлган Хўжабақирғон (чап қирғоқ) ва Самғор (ўнг қирғоқ) суғориш насос станциялари сув олади.
Қайроққум ГЭС
Фото: News.tj
Қайроққум ГЭС ҳам шу номдаги сув омбор билан деярли бир вақтда, 1951 йилда қурила бошланган. Сув омбори битиб, унда сув тўплана бошлагач, 1958 йилда ишга туширилган. Мазкур ГЭС плотинасининг узунлиги 1 200 метр, баландлиги 28 метр. Плотинанинг асоси тупроқ аралаш қум-шағалдан иборат. ГЭС қуввати 426 МВт.
Сув омборларини қуришдан мақсад нима бўлган?
СССР даврида Марказий Осиёда аксарият сув омборларини қуришда бирламчи вазифа электр энергияси олиш эмас, қишлоқ хўжалигида фойдаланиш мақсадида суғориш учун сув тўплаш бўлган. Уларда қишда оқадиган сув тўпланган ва ёзда қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш учун ишлатилган.
1991 йил СССР тарқаб кетгач, мустақил бўлган Марказий Осиё республикаларининг аксарияти электр энергияси тақчиллигига дуч кела бошлади. Шундан сўнг, собиқ иттифоқ даврида қурилган аксарият сув омборларининг вазифалари ўзгара бошлади. Энди улардан фойдаланишда бирламчи вазифа қишлоқ хўжалик экинларини суғориш эмас, электр энергияси ишлаб чиқариш учун сув тўплаш бўлди.
СССР даврида ёғингарчилик даври бўлган куз-қиш ва баҳор ойларида сув омборларда ошиқча сув йиғилган ҳамда ёзда қишлоқ хўжалиги учун оқизилган. Мустақилликдан кейин эса дарёлар тўлиб оқадиган пайтда сув омборларини тўлдириб, сўнг электр энергияси олиш учун сув қишда оқизиб юборилган. Ўз даврида бу иш қўшни республикалар ўртасида турли келишмовчиликлар ҳам келтириб чиқарган.
Қайроққум сув омборида дамба бузилиш хавфи борми?
Фото: Sputnik / Борис Ушмайкин
Дунёдаги бирорта сув омбори ва унинг тўғонлари хавфдан холи эмас. Янги қурилаётганлари ҳам, анча аввал қурилганлари ҳам (буни янги қурилган Сардоба сув омбори мисолида кўрдик). Айниқса, ўтган асрнинг 50-60 йилларида кўпроқ қўл меҳнатидан фойдаланиб қурилган сув омборлари.
Қайроққум ҳам минтақадаги бошқа кўплаб сув омборлари сингари доимий тарзда мутахассислар назоратида турибди. Ҳозирча унда фалокат келиб чиқади деган хавф умуман йўқ. Аммо ушбу сув омборнинг ўзига боғлиқ бўлмаган бир қанча омиллар уни назорат қилаётган мутахассисларни доимо сергак туришга ундайди. Гап шундаки, Қайроққумга суви қуйиладиган Сирдарёнинг юқори ирмоқларида бир неча йирик сув омборлари бор ва айрим ҳолларда улардан кўп миқдорда сув оқизилганда ўз-ўзидан Қайроққумда ҳам хавфли вазиятни юзага келтиради.
Масалан, 2009 йил кузда Қайроққум сув омборида хавфли вазият юзага келади. Ўшанда Қирғизистон ўз ҳудудида жойлашган Тўқтағул сув омборидан белгиланган миқдордан кўп сув чиқариши оқибатида Қайроққумда ҳам сув миқдори кўпайиб кетади. Шундан сўнг, Тожикистон ҳам бу сув омборидан қўйиб юбориладиган сув миқдорини кескин кўпайтиради. Оқибатда Сирдарёнинг Ўзбекистон ва Қозоғистондан ўтувчи қуйи оқими ўзанидан чиқиб кетиб, бир қанча аҳоли пунктларини сув босиш хавфи юзага келади.
Умуман олганда, ҳеч қандай фалокат юз бермаган ҳолатда ҳам Қайроққум сув омбори куз, қиш ва баҳорда Қозоғистоннинг жанубий ҳудудлари учун анчадан бери хавф солиб келяпти. Ўтган асрнинг 50-60 йилларидан бошлаб Сирдарёнинг юқори оқимларида кўплаб сув омборлар қурилиши натижасида дарёда сув камайиб кетади. Оқибатда Сирдарё ўзани торайиб кетади. Собиқ иттифоқ тарқаб кетгач, сув омборларидан электр энергия олиш бирламчи мақсадга чиққанидан сўнг, уларнинг суви куз, қиш ва баҳор фаслларида кўпроқ оқизилди. Шунинг учун Қозоғистоннинг жанубий ҳудудлари, Сирдарё ўзанида жойлашган аҳоли пунктлари доимий сув босиш хавфи остида қола бошлади. Айрим йилларда Сирдарё ўзанидан тошиб чиққан сув Қозоғистоннинг Қизилўрда шаҳрига ҳам хавф соляпти.
Шу ўринда бир хулоса. Аслида Қайроққум омбори тошгани ҳақида миш-мишни бирор киши билиб-билмай тарқатган ва бу жиддий гап ҳам бўлмагандир. Лекин одамлар бежиз кўчага «қуруқлик қидириб» чиққани йўқ. Сирдарёликлар бир марта сув балосидан куйиб бўлишди. Энди улар оддий ариқ ўпирилишидан ҳам ҳайиқишади.
Источник
